Dit artikel verscheen in Fanzine #4, deze lees je hier.

Viola van Alphen is een geek, nerd, trendwatcher, trendmaker, activist én creatief directeur van Manifestations: een negendaags festival van mediakunst en technologie tijdens de Dutch Design Week in Eindhoven. Van Alphen is een wervelend, fladderend en zowat ongrijpbaar mens. Uniek en moeilijk te vangen. Een poging in woorden.

Wat is jouw DNA?
“Ik ben begonnen als wiskundige en computerspecialist. Zo kon je jezelf nog noemen in de jaren 90, haha! Maar informatietechnologie is inmiddels zo verbreed en verdiept, dat specialiseren nu vooral op onderdelen gebeurt. Techniek, communicatie, ontwerp, creatie, pionieren, grensverkenning, technologie bevragen en technologisch activisme bleken mijn passie te zijn. En  daarnaast het verbinden van verschillende werelden: zowel tech en kunst als hoog en laag opgeleid, expat- en volkswijk. Dat lijkt een onmogelijke en eigenwijze combinatie maar juist dat zit in mijn DNA denk ik.”

“Mijn eeuwige hoop is dat we beter met de wereld omgaan.”

“Mijn moeder komt uit Valkenswaard, uit een gezin met veertien kinderen. Zij was de enige uit het gezin die het dorp verliet om te gaan studeren. Een behoorlijk eigenwijze keuze in die tijd, want vrouwen gingen naar de huishoudschool en mannen gingen werken in de sigarenfabriek. Ze ging weg uit moeders schoot, uit Brabant en op kamers in Utrecht om verpleegkunde te studeren. Dat heb ik van mijn moeder, dat eigenwijze. Ze was bovendien ontzettend activistisch. Vooral als het om de bescherming van de natuur ging. Ik vond dat heel stoer en kreeg wijze lessen: laten we ons bewust zijn dat we niet alleen voor onszelf leven, maar dat we onderdeel zijn van een groter systeem. Er kan geen schakeltje ontbreken, of het hele systeem loopt vast. Daarom is het belangrijk om de aarde in minstens zo’n goede staat achter te laten voor je kinderen als waarin je haar aantrof.”

“Dat is ook mijn eeuwige hoop. Dat we beter met de wereld omgaan, minder beestachtig. Kunst speelt daarin een belangrijke rol. Die brengt verlichting, inzicht en ontwikkeling. Specifiek op het vlak van techniek stellen kunstenaars ons bloot aan de nieuwste technologieën. Ze spelen ermee, onderzoeken ze en schotelen ons diverse toekomstbeelden voor. Zo laten ze ons nadenken over welke rol we willen dat technologie speelt in de toekomst.” 

“Tech voedt de kunst en kunst voedt de tech:

dat is het Brabantse ecosysteem.”

Hoezo Brabant?
“Manifestations heeft z’n kantoor in Eindhoven. Ik was eerder al directeur van TEC ART Festival, van de Twente Biënnale en het GOGBOT festival. MAD Emergent Art Center vroeg me in 2016 om curator te zijn van Manifestations tijdens de Dutch Design Week. Er gebeurt in Brabant op het gebied van kunst en technologie iets unieks, vooral hier in Eindhoven is een ecosysteem ontstaan waarbij tech kunst voedt en vice versa.”

“Als artistiek directeur van Manifestations voel ik me erg op mijn gemak in Brabant. In mijn werk zoek ik telkens naar de nieuwste ontwikkelingen op het gebied van art en tech, en scout ik jonge talenten die nog niet ergens anders te zien zijn voor het festival. Die zie ik later terugkomen bij andere festivals en in de internationale musea. Manifestations bevindt zich door de vooruitziende blik altijd in de voorhoede en functioneert voor veel talenten als een springplank.”

“Mijn missie is een mooiere, lievere wereld.”

“Omdat deze regio een van de grootste techregio’s is van Europa, is het belangrijk dat technologische ontwikkeling op een gezonde manier plaatsvindt. Om daaraan bij te dragen, zitten wij in Brabant. Tegelijkertijd kijk ik ook altijd hoe ik de getoonde kunst het best kan overbrengen naar verschillende doelgroepen. Eindhoven biedt daarvoor het perfecte speelveld: met zowel expats van de High Tech Campus, mensen uit de volkswijk die naast (maar niet mét) elkaar wonen, vluchtelingen, ouderen en daklozen. Om voor al deze groepen interessant te zijn, zorgen we ervoor dat de getoonde kunst zowel een thema binnen de technologie bevraagt als ook toegankelijk is, door bijvoorbeeld fun, cool, speels of rebels te zijn. Tot slot maken we programma’s op maat voor doelgroepen die niet gewend zijn om naar kunstexposities te gaan. Met robots, e-fashion en meer.”

Maakt die techniek het juist niet harder en afstandelijker?
“Nee! Ik ben echt een digitaal activist.”

Vertel.
“Mijn missie, mijn streven, is een mooiere, lievere wereld. Een eerlijkere maatschappij. Ik heb een oprecht verlangen naar een wereld waarin mensen en sectoren elkaar beter begrijpen en met elkaar én met veranderingen in de samenleving kunnen omgaan. Met bijvoorbeeld Manifestations hebben we dat alvast succesvol neergezet.

We laten bezoekers nadenken over welke rol we willen dat technologie speelt in de toekomst. Door ze te laten zien wat mis kan gaan maar óók hoe technologie juist op een goede, sociale en menselijke manier kan worden gebruikt. Technologie hoeft niet ingewikkeld te zijn, het is wel belangrijk dat je er bewust mee omgaat.” 

Noem eens wat voorbeelden van die wereld waarin we nu leven?

“Haha, heb je even? Denk aan je smart-tv. Mensen zien op YouTube reclames voorbijkomen over onderwerpen waarover ze het gisteravond in de woonkamer hebben gehad. Wist je: je smart-tv luistert je actief af en heeft een verdienmodel om alles wat gezegd wordt om te zetten naar tekst en dat te verkopen aan commercieel geïnteresseerden. Of neem Google Meet. Heel fijn dat het een gratis en makkelijke vergaderapp is, maar je betaalt met je eigen gegevens – die je zélf keurig netjes hebt verstrekt (een vriendelijker alternatief is Jitsi). Datzelfde geldt voor gratis mailaccounts. Dat is allemaal geen ramp, maar je moet je er wel van bewust zijn, zodat je goede keuzes maakt. Dat is de rol van kunst: uitleggen, confronteren en bewustwording creëren.”

“Je kunt niet de voordeur open laten en dan de burgemeester de schuld geven als er is ingebroken.”

En dus..?
“Nou, een mooiere, lievere wereld vraagt actievere, kritischere burgers. Om na te kunnen denken over de betekenis en wenselijkheid van de nieuwste technologische toepassingen is het dus belangrijk dat iedereen iets van technologie afweet. En precies hier ligt de crux. Websites als www.fixjeprivacy.nl helpen je met het zetten van een aantal stappen. Maar voor veel mensen is dit teveel ‘gedoe’, ze zien niet altijd de directe gevolgen van het opgeven van hun privacy en geven zonder na te denken ook de privacy van hun vrienden op. Ze kiezen gemak en snelheid en vinden technologie ‘lastig’. Daardoor nemen veel mensen nieuwe technologieën aan als een gegeven feit dat ze niet bevragen. Dat noemen we technologisch analfabetisme.”

“Het doet me ook denken aan vleeseters, die af en toe minder vlees eten maar het ‘lastig’ en ‘niet lekker’ vinden en het niet ‘gewend’ zijn. Hopeloos vorige eeuw-denken, met negatieve consequenties voor de wereld om je heen. We moeten stoppen met ons te verrijken of ons leven te vergemakkelijken ten koste van anderen of van de natuur om ons heen. Dat is monsterlijk.”

“Manifestations wil verandering brengen in het gebrek aan begrip en kennis over technologie – het technologisch analfabetisme – en mensen bewust maken van de nieuwste technologieën, om de plek ervan in de maatschappij beter te begrijpen. Net als de kritische voedingsconsument is het belangrijk dat mensen ook beter leren techconsumeren. Niet om vooruitgang te blokkeren maar om ook niet alles voor zoete koek aan te nemen, te weten welke keuzes je maakt en wat daar de consequenties van zijn.” 

“Open oplossingen,  waarbij de burger niet de handelswaar is.”

“We willen mensen aanzetten om technologie te begrijpen. Mensen willen het voorgekauwd krijgen maar ze moeten er meer moeite voor doen. Dat geldt voor iedereen, welke leeftijd of achtergrond je ook hebt. Er zijn bijvoorbeeld workshops voor scholen als Hack in the Class. Kinderen leren de meest voorkomende hacks en daardoor kunnen ze zich beter beschermen in de toekomst. En maak je geen zorgen, mocht een tiener ooit iets crimineels doen, dan is die verzekerd van een levenslange carrière bij de overheid. Of denk aan de code/coat die we nog niet zo lang geleden op Manifestations zagen: een doodgewone jas waarmee je opgaat in de massa, maar die een soort harnas heeft waardoor je houding verandert zodat je onvindbaar bent voor speurtechnologie zoals camera’s. Met een zakje voor je telefoon dat alle elektromagnetische straling tegenhoudt, waardoor je toestel niet te traceren is. Het is een antwoord op zaken als massaal surveillerende veiligheidsdiensten, de sleepwet en de bescherming van burgers, maar ook klokkenluiders en journalisten. Die hebben een belangrijke taak in een gezonde samenleving en die moeten we beschermen.”

“Weet je, we zijn zelf verantwoordelijk voor de wereld zoals die nu is. Je kunt niet de voordeur open laten en dan de burgemeester de schuld geven als er is ingebroken. Je kunt niet alleen maar de gemakkelijke apps kiezen, nemen en consumeren. We zullen ook moeten gaan bijdragen. Dat maakt je echt mede-maker van onze samenleving.”

Zoals?
“Neem nou de corona-app die de overheid wilde lanceren. Er werd een hackathon georganiseerd waarvoor externe experts uit de samenleving werden uitgenodigd om mee te kijken of de nieuwe voorgestelde apps wel aan de Kamereisen voldeden. Vooral de apps van de grote bureaus (die trouwens vaak programmeurs uit armere landen ingehuurd hadden) deden dat niet. De overheid heeft zelf weinig technische kennis in huis en ik denk dat er een manier is om die wel toe te voegen: namelijk door juist alles open te gooien. Herinneren we ons de parkeerautomaten die te goedkoop aanbesteed waren, waarvan de knoppen zo goedkoop waren dat ze bijna niet reageerden op aanraking? Of de stemcomputers waarop je een spelletje Pong kon spelen en waarvan niemand kon controleren of zo’n computer wel eerlijk alle stemmen optelde? Dat zijn voorbeelden van een overheid die te weinig kennis in huis heeft. In deze snel ontwikkelende wereld kan dat ook bijna niet, je kan niet meer een computerspecialist zijn. De enige manier is alles open te gooien: open code die burgers kunnen controleren, open processen en meer. De burger moet de overheid kunnen controleren en helemaal als er technologie wordt ontwikkeld die grote invloed op die burger heeft.” 

“We hebben zoveel slimme en creatieve mensen in onze maatschappij. Via technologie kunnen we die creativiteit voor allerlei vraagstukken inzetten, zodat we niet alle oplossingen alleen door de overheid of de commerciële bedrijven of grote bureaus laten ontwerpen. Tegen de overheid zou ik willen zeggen: maak puzzels niet alleen. Hou bijvoorbeeld 10% ‘geheim’ en gooi 90% open. Vertrouw je burgers. Joint-creativity en e-democracy. Wij focussen ons op ‘tech for good’: open oplossingen, waarbij de burger niet de handelswaar is, goed beschermd wordt en open kan controleren hoe die bescherming geregeld is en of die bescherming nog actueel is. En waarbij de burger de keus heeft om daar wel of niet aan deel te nemen. De optie voor een papieren treinkaartje, papieren archieven, papieren lesstof, papieren geld enzovoort moet blijven bestaan.” 

“Het lijkt alsof mensen soms niet goed doorhebben hoe kwetsbaar het digitale is. Als je archieven gaat digitaliseren, alle foto’s weggooit en er vervolgens een virus komt, dan ben je honderden jaren archief kwijt. Kijk eens hoe vaak databases van overheden en banken worden gehackt. Ga naar www.haveibeenpowned.com en check je emailadres, of dat van je vrienden, gemeenteraadslid of huisarts. Het is belangrijk om veilig en privé te kunnen communiceren.”

“Het is belangrijk om juist ook het ongemakkelijke te laten zien.”

“Vroeger had je het wettelijke briefgeheim. Nu, onder het mom van de ‘war on terror’, hebben we een sleepwet, waarin alle data van iedereen bijgehouden en met Amerika gedeeld wordt om economische redenen. Spionage is een groot onderdeel van internationaal handelsvoordeel tussen landen geworden. Heb je je ooit afgevraagd waarom ambassades vaak hoge antennes op het dak hebben staan? Dat is niet om veiliger naar het thuisland te kunnen bellen. Vanuit ambassades worden bedrijven en overheden massaal bespioneerd bij aanbestedingen en biedingen, om bedrijven uit het eigen land economisch voorsprong te geven. Dat bleek uit de Snowdenfiles. En hoeveel terroristen worden inmiddels extra opgepakt door de sleepwet? Nul*. Spionage blijkt vooral commercieel interessant.”

“Wat blijkt het effectiefst bij het aanpakken van criminaliteit? Criminaliteit voorkomen en oorzaken aanpakken. In Chicago waren er ooit veel jeugdbendes. Wat liet het misdaadcijfer het meest zakken? Het invoeren van een abortuswet, zodat er minder ongewenste, ongeliefde kinderen op straat gingen rondhangen. Technologie is belangrijk, maar we moeten blijven kijken naar menselijkheid, cijfers en feiten.”

Je zoekt geregeld grenzen op. Hebben fondsen daar moeite mee?
“Ik zie ons festival als een van de meest edgy, ongecensureerde evenementen. En ik kan je zeggen, organisatoren en partners reageren altijd heel goed: ik hoef geen concessies te doen. En dat terwijl ik genoeg controversiële dingen heb gedaan, die door andere festivals ‘uit voorzorg’ worden weggecensureerd. Omdat festivalorganisatoren bang zijn dat hun sponsoren misschien weg zouden kunnen lopen, of dat ze minder kaarten verkopen. Dan krijg je een vertekende wereld. Gelukkig zien fondsen en onze sponsoren in dat het belangrijk is om juist ook het ongemakkelijke te laten zien en staan ze achter de artistieke keuzes van Manifestations. Ook hier zie je: openheid werkt perfect.”

Wat is de rol van kunst in onze tijd?
“Daar kan ik heel kort in zijn. Kunst is beeldend filosoferen. De actualiteit bevragen. Mensen empoweren. En dat geldt trouwens voor alle tijden.”

“Je kunt verdorie tegenwoordig zelfs de premier mailen.”

En jouw persoonlijke boodschap, als kunstenaar?
“Laten we alsjeblieft de wereld een beetje beter achterlaten dan we haar hebben aangetroffen, precies zoals mijn moeder al zei. En voel je niet klein en machteloos, je kunt verdorie tegenwoordig zelfs de premier mailen. We zijn geen schapen. Informeer jezelf! We kunnen vandaag de dag zoveel vrijheid en verantwoordelijkheid nemen: doe dat dan ook. Ga niet met z’n allen tegen elkaar zeuren op Facebook, maar onderneem actie. Help elkaar en zorg voor elkaar.”

Tekst: De Caluwe Tekst
* Bron: Raad van Europa, Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid, Privacy Barometer.