Beeld door Johan Moorman 

Tessa Cramer en Merlijn Twaalfhoven helpen mensen om te gaan met onzekerheid. Ze ontdekten dat de mindset van een kunstenaar de sleutel is tot een onbevangen toekomst.  

De toekomst is van ons allemaal
Tessa: “Binnen mijn lectoraat hebben we een onderzoeksgroep naar thema’s die leven in onze maatschappij. Naar een van die thema’s,‘Onzekere Zaken’, hebben we net samen met BrabantKennis en het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties een verkenning gehouden. De toekomst is van ons allemaal en de onzekerheid erover houdt ons allemaal bezig. We zijn geneigd om naar handvatten te spurten om er controle over te krijgen, terwijl leren omgaan met onzekerheid juist een belangrijk onderdeel is van ons dagelijks bestaan. Het is de sleutel tot een beter leven.”

Merlijn: “Als muzikant dacht ik vroeger altijd aan muziek als iets dat je zendt, maar ik heb gemerkt dat muziek me ook leert om te luisteren. Ik zie muzikanten als verbinders in de wereld. Als degenen die andere vragen stellen. Dat komt door een compleet andere mindset. Een kunstenaar heeft een hoogontwikkeld waarnemingsvermogen, kijkt van nature met een frisse blik. Die mindset aanleren is lastig. Vooroordelen, cultuur en traditie staan vaak in de weg. Ze maken het moeilijk om onbevangen en met verwondering naar de wereld te gaan kijken.”

Niet de oplossing maar de opties
Merlijn: “Maar het kán wel, dat zien we met The Turn Club. Je begint met wat je voelt als dingen bij je binnenkomen, als je waarneemt. Kun je dat onder woorden brengen? Mogen je gevoelens meedoen? In die situatie ontstaan mogelijkheden, ideeën en dromen. Verbeeldingskracht is een belangrijk vehikel. Het is niet voor niks een kracht. En daar begint Tessa’s verhaal. Voorstellingsvermogen zit namelijk in ieder mens, maar moet wél geactiveerd worden. Tessa helpt je na te denken over vragen als: wat is een goede wereld; hoe ben je een goed mens; en wat zou er allemaal kunnen? Daarover mag je ook fantaseren. Graag zelfs. Daarna wordt het een fysiek verhaal: je gaat spelen, dingen ontwerpen en maken. En ten slotte kom je bij die belangrijke laatste stap: je gaat dingen sámen doen, een groter verhaal zoeken. Daar komt dus het mooie van verbinding om de hoek kijken. Wat mij opvalt bij Tessa: zij brengt de waarom-vraag in. Haar doel is niet het probleem op te lossen, maar naar alle opties te kijken. Dat is wat mij betreft dé beginvraag. Altijd. En daar zie ik het aansluitingspunt tussen onze krachten.”

Tijdnood
Tessa: “Ja precies! Dat is waar we samen dingen kunnen stuwen en nieuwe kunnen vormen vinden. Door daar ruimte voor te maken kunnen we de fundamentelere vragen over het leven te stellen. Professionals zijn vaak geneigd om te beginnen met het einde: de conclusie of de oplossing.

Wat ik probeer is om samen het gesprek bij het begin te beginnen. Neem de stelling: ‘al het onderwijs wordt gedigitaliseerd’, of: ‘artificial intelligence is de toekomst’. Dat is niet lekker om een gesprek vrij mee te beginnen. Als we één ding zeker weten, dan is het dat we het niet weten. Morgen verschilt waarschijnlijk niet veel van vandaag, maar op de iets langere termijn kan the world as we know it zomaar kantelen. Denk maar aan de coronapandemie of de oorlog in Oekraïne. Daarom is het belangrijk om te verstillen, te vertragen. Want als je schaarste ervaart, in geld, maar vooral in tijd, dan is het heel moeilijk om uit te zoomen en in toekomst te denken. Mensen raken dan in een neerwaartse spiraal en nemen besluiten die het probleem verergeren. Dat is in essentie het probleem met het omgaan met de toekomst: volgens mij zitten we samen in tijdnood.

Hierin kunnen we leren van kunstenaars. Wat we niet kunnen vangen of begrijpen, of waar we geen woorden of beelden voor hebben, is vaak hun motivatie. Merlijn pleit voor verbeelding. De toekomst wordt twee keer gemaakt: een keer in onze verbeelding en een keer in de realiteit. We hebben een hang naar controle, naar zekerheid. Maar laten we juist die onzekerheid omarmen.”

Het kind en het badwater
Merlijn: “Het is ontluisterend hoe we gedeelde verhalen hebben losgelaten. Neem bijvoorbeeld religie. Natuurlijk was het loskomen van de kerk emancipatie. Maar daarmee hebben we ook het kind met het badwater weggegooid. De kerk was namelijk óók een actieve vorm van samen ergens deel van uitmaken. Het was betekenisvol voor je leven. Nu is er een overvloed aan wijsheid online te vinden, kijk bijvoorbeeld maar op YouTube, maar het is allemaal volstrekt vrijblijvend. We zijn in alles consumenten geworden. Je mag je verworven wijsheid gewoon weer loslaten en hem net als andere artikelen binnen 30 dagen retourneren. Ons leven bestaat meer uit ultrakorte trends dan uit tradities. Daar mag je aan meedoen, maar het vraagt geen enkel commitment. Ik ben heel erg bezig met de vraag of je een manier kunt vinden om dat commitment terug te krijgen. Er zijn al mooie oplossingen die dat laten zien, denk aan buurtmoestuinen en communitygardens.”

Gedurfde politiek
Tessa: “Wat ook ontzettend belangrijk is – en tegelijkertijd heel gedurfd: om de lange termijn weer in de politiek te brengen. Laten we elke maand even inchecken en het met elkaar over die lange termijn hebben. Zo overstijg je de zittingsperiodes en kortetermijnpolitiek die er traditioneel zijn.”

Merlijn: “Die aandacht voor de langere termijn is fundamenteel. Het vraagt ook een andere democratie: de burgerraad en ‑dialoog zijn essentiële infrastructuren die we zijn kwijtgeraakt aan overheden. Als burger spelen we totaal geen actieve rol meer. Je krijgt de kans ook niet meer: je wordt en voelt je als burger buitenspel gezet.” 

Hoop
Tessa: “Daarom is hoop zo belangrijk. Je merkt dat dat ook zo gevoeld wordt, er begint beweging te ontstaan. Er is veel urgentie, dat maakt de groep betrokkenen steeds groter. De vaardigheden om met de toekomst bezig te zijn – niet alleen die van jezelf, maar ook die van de wereld om je heen – zijn heel toegankelijk, daardoor zijn mensen goed uitgerust. Het zijn skills for life.”

Merlijn: “Het momentum is er, dat merk je aan alles. Het is niet meer zo dat je toch niets kunt veranderen, nee, het régent op de gloeiende plaat! En voor iedereen die wil beginnen maar niet weet hoe: je kunt het zo klein maken als je zelf wilt. Uiteindelijk gaat het alleen maar om die ene stap die voor je ligt. Je kunt hem altijd nemen. Elke burger kan actief worden: in de eigen achtertuin of moestuin, binnen de lokale of de landelijke overheid, met een minibieb – hoe klein of hoe groot ook je het ook wilt maken: het kan. Daardoor zie je ook meteen de volgende stap voor je. En: je maakt het voor een ander zichtbaar. Dat werkt aanstekelijk.” 

Beeld door Johan Moorman 

Idealisme is niet sexy
Merlijn: “Weet je, ieder mens is van nature idealist, alleen wordt het in onze samenleving niet als sexy gezien. Succes wel. Dus moeten we waarde gaan geven aan idealisme. Mensen motiveren om uit de kast te komen als idealist. Die kunstenaars‑mindset is daar heel geschikt voor.”

Tessa: “Ik zal je zeggen, als ik ooit een ministerspost zou ambiëren, dan is het die van onderwijs. Daar valt zoveel winst te behalen. Een van de dingen die me bijblijven, is dat studenten eens aangaven dat ze vroeger veel creatieve ruimte voelden. Van kleins af aan werden bijvoorbeeld hun kunstwerkjes opgehangen in de klas. Nu volgen ze hoger onderwijs, zitten ze op kamers en zijn ze vrijer dan ooit. Toch voelen ze zich onvrijer dan ooit. Daaraan is wat mij betreft het onderwijssysteem debet. Wat studenten wel voelen is werkdruk en stress. We hebben dus een cultuur die niet uitgaat van de mens maar van de professional.”

Merlijn: “Helemaal mee eens. We hebben speelruimte nodig. En juist dat wordt op veel plekken weggegooid. De focus ligt niet op het samen proberen, maar op het overdragen van bestaande kennis en vaardigheden. Dan krijg je een cultuur die heel erg in transacties denkt en veel minder in betekenisvolle relaties.”

Tessa: “Ik denk dan aan wat Jan Rotmans (hoogleraar transitiekunde aan de Erasmus Universiteit Rotterdam – red.) zegt: we zitten in een tijdperk van transitie. De coronapandemie maakte het enkel acuter. Maar de grote thema’s waren er al, neem bijvoorbeeld de klimaatverandering. Het bewustzijn daarover groeit, vooral onder leiding van jongeren. Hun motto richting wereldleiders is: ‘Niet over onze hoofden!’ En terecht. Herman Wijffels (Nederlandse econoom – red.) zei het onlangs mooi:

‘Een goede leider is iemand die binnenwerk doet, introspectief kan zijn en een kompas is.’”

Beeld door Johan Moorman 

Mycelium van de samenleving
Tessa: “In Brabant is veel gaande. Ik werk veel in Tilburg en Eindhoven en wat me opvalt is de enorme vernieuwingscultuur, maar ook een soort basiscommunity die kan stuwen in creatief zijn. Dat is wat je eerst moet hebben, verbinding en vertrouwen. Dan kan er gecreëerd worden. Tilburg is hiervan een sterk voorbeeld, met jonge voortrekkers als Tyrone Tjon-a-loi (alumnus Trend Research & Concept Creation in Lifestyle aan Fontys, brein achter open-minded platforms Goldfished, Ninja Patrol, Podcast City en T*Agency en junior producer bij Schouwburg en concertzaal Tilburg – red.). Zulke mensen zijn nodig; ze verbinden alle thema’s. Ze zijn het mycelium van de samenleving.”

Merlijn: “Je hebt ook mensen die zich als vogels gedragen: die brengen al rondfladderend overal wat. Wanneer wortelen die en maken ze op een standplaats het verschil? Dat werkt denk ik het beste op plekken die een eigen verhaal, een eigen kleur hebben. Dat geeft een besef van plekheid. Ook het niet‑stedelijke Brabant kan ontzettend veel betekenen in de kunst van het kunstenaarsdenken. Het gaat om handelingsperspectief en het succes ervan zien, dat motiveert. Ervaren dat veranderkracht er gewoon al zit.”

Bio’s:
Tessa Cramer (1985) is lector Designing The Future en een toekomstgerichte academicus. In haar werk neemt ze je mee in de mindset van de futurist. Want de toekomst, die is van ons allemaal. Cramer is ervan overtuigd dat de complexe thema’s van onze tijd niet opgelost kunnen worden met bestaande systemen en denkwijzen. Ze begrijpt echter als geen ander hoe moeilijk het is om de wereld met een frisse blik te bezien. In haar werk combineert ze daarom toekomstdenken door vanuit designprincipes aan concrete oplossingen voor de toekomst te werken. Ook biedt ze toegespitste handvatten en instrumenten om zelf met de toekomst aan de slag te gaan. Niet met ongrijpbare toekomstbeelden, maar door het accent op de collectieve wijsheid te leggen. Zo kunnen we ons denken verbreden over alles wat technologisch en maatschappelijk mogelijk is. www.tessacramer.com 

Merlijn Twaalfhoven (1976) is componist en oprichter van The Turn Club, een samenwerkingsverband van kunstprofessionals en bruggenbouwers die maatschappelijke vraagstukken aanpakken. Twaalfhoven ontwierp vele onconventionele muziek- en theaterprojecten, werkte in conflictgebieden en vluchtelingenkampen. Hij werkte met het Kronos Quartet, Holland Festival en het Tokyo Symphony Orchestra, en initieerde festivals en projecten in onder andere Syrië, Jordanië, Palestina, Brazilië en de VS. Hiermee zoekt hij naar nieuwe verbindingen tussen bevolkingsgroepen en culturen. Twaalfhoven ontving een UNESCO-award en was genomineerd voor de Amsterdamprijs voor de Kunst. In zijn boek Het is aan ons – Waarom we de kunstenaar in onszelf nodig hebben om de wereld te redden, laat hij zien hoe ieder van ons een rol van betekenis kan spelen bij het aanpakken van grote en kleine wereldproblemen als we de kunstenaar in onszelf activeren. www.merlijntwaalfhoven.com

Dit artikel verscheen in #Fanzine 5, lees het hele magazine hier.
Tekst: Silvia Caluwe