Dit artikel verscheen oorspronkelijk op de website van Keep an Eye Foundation

Een poster op straat moet je direct bij de lurven pakken. Want, neem jij de tijd om eens rustig het beeld en de tekst te bestuderen? Tijdens Graphic Matters laten designers zien wat zíj́ belangrijk vinden én ze helpen ons kijken. Écht kijken. Organisator Dennis Elbers: “Alles draait om tekst. We hebben nooit geleerd om kritisch naar plaatjes te kijken, terwijl beelden zo veel impact op ons hebben.” 

2008. Langs de rondweg in Breda hangt een foto van Geert Wilders (zie hieronder) met een horloge (19,90 euro) en het rode logo van de modeketen. Binnen no time ontstaat er commotie. Bij de H&M stromen de telefoontjes binnen – hóé kunnen ze adverteren met Geert Wilders? Wow, dachten we, dat één plaatje zoveel impact heeft. Al die voorbijgangers dachten: dit kan niet, zonder zich af te vragen wat er precies achter zat.

Het is het begin van het Graphic Matters (toen nog Graphic Design Festival). Het Rotterdamse kunstenaarscollectief 75B is de maker. Mooie binnenkomer die poster…
“De reacties zeggen veel over hoe wij kijken. Die poster hing daar met een logo en dat werd voor waar aangenomen. Bij H&M schoten ze in de stress – de poster werd direct uit de zuil gehaald. Beelden hebben een enorme impact op ons en toch leren we nooit echt goed te kijken. Op school gaat alle aandacht naar het leren lezen en schrijven van tekst, niet naar het ‘lezen’ van plaatjes. Dus als Thierry Baudet weer met een grafiek staat te zwaaien en roept dat alles slecht is, denken mensen dat het objectieve cijfers zijn. Maar wie goed naar zo’n grafiek kijkt kan veel vraagtekens zetten. Wie is de bron? Klopt het wat er op de assen staat? Het is een verbeelding van informatie. En daarbij vindt, net als bij reclame, manipulatie plaats. Als je daar niet kritisch naar kunt kijken, ga je het geloven.”

En gemanipuleerd beeld is overal.
“Alleen al alle bushokjes en abri’s – de publieke ruimte wordt door gemeenten verkocht om reclame te zenden. Voor een groot deel bepaalt de commercie dus wat wij zien. Tegelijk zijn er grafisch ontwerpers die zich willen inzetten voor onderwerpen (maatschappelijk, politiek, klimaat) die ze zelf belangrijk vinden. Dat werk zie je bij Graphic Matters. Ze hebben een belangrijke kracht die ze bezitten als ontwerper: de kracht van verbeelding. Woorden alleen blijven vaak abstract en onbegrepen. Op het moment dat je er een plaatje aan koppelt roept dat gevoelens op. Er ontstaat een heel ander gesprek. We zien mensen boos, verdrietig of euforisch worden van beeld.”

 

Vandaar de naam: design heeft impact?
“We begonnen onder de naam Graphic Design Festival Breda. Dat was heel letterlijk wat het was. In die tijd (2008) had je nog geen achthonderd festivals om ieder weekend uit te kiezen. Vanaf 2012 merkten we dat mensen andere verwachtingen kregen bij het woord ‘festival’. Een festival zonder biertent – leg dat maar eens uit.

Het woord dekte de lading niet meer. Dus werd het Graphic Matters – design ‘doet ertoe’. Design heeft veel impact en je kunt het ook inzetten voor niet-commerciële doelen. Het is bij uitstek het medium om een verhaal te vertellen. Juist met grafisch ontwerp kun je een heel breed publiek bereiken.”

Toen jullie begonnen was er al een Grafisch Design Museum in Breda. Wat wilden jullie daaraan toevoegen?
“Hartstikke mooi, maar dat is het topje van de ijsberg op designgebied. Wij wilden laten zien wat er allemaal onder die oppervlakte speelt. Bovendien heeft een museum altijd ‘een drempel’. Het werk hangt daar in een grote witte ruimte. Maar design kun je nooit los zien van de context. Er is altijd een situatie die er aanleiding toe geeft.”

Is grafisch design kunst?
“Net als een kunstwerk roept design een gevoel op. Voor de ontwerper gaat het om de vraag: hoe kan ik de boodschap zo overbrengen dat het impact heeft? Daar passen de Keep an Eye masterclasses zo goed bij: jonge ontwerpers leren van bekende ontwerpers over hun heel specifieke, bijna niche-achtige werkwijze.

Ze inspireren de jonge ontwerpers op eenzelfde manier naar hun ontwerppraktijk te kijken. Als jij als ontwerper heel goed wordt in één specifieke vaardigheid weten mensen van over de hele wereld jou te vinden.”

Deelnemers komen uit Nederland én uit de rest van de wereld voor deze masterclass.
“Tijdens de grafische opleiding krijg je vaak nog veel kansen. Voor wie ná de studie wil leren van anderen, wordt het al gauw lastig. Vorig jaar zat er iemand uit Amerika in de masterclass. Reizen vanuit de VS was toen extra lastig vanwege Covid. Dus vroegen we nog voor de zekerheid: “Als je mee mag doen, kom je dan ook echt?” Hij bleek z’n ticket al te hebben geboekt.”

Graphic Matters vindt eens in de twee jaar in de straten van Breda plaats. In 2014 begonnen jullie met een permanent project: de Blind Walls Gallery. Giga muurschilderingen op plekken waar niemand zich om lijkt te bekommeren. 

Hoe ontstaat zo’n muurschildering? Loop je door een wijk en denk je: hé kale muur, die kan wel wat kleur gebruiken.
“We beginnen vaak bij een plek die wel wat liefde en aandacht kan gebruiken of een muur die gewoon een ontzettend mooi canvas is. Dan gaan we onderzoek doen: spitten door stads-, en krantenarchieven, op zoek naar verhalen van bewoners. In iedere buurt leven verhalen maar die zijn vaak niet zichtbaar wanneer je er als bezoeker doorheen loopt. Dat immateriële erfgoed gebruiken we als uitgangspunt – we geven het mee aan de ontwerper of kunstenaar die ermee aan de slag gaat.”

Is de buurt altijd meteen enthousiast over jullie plannen?
“Er zijn zeker mensen die in het begin roepen: ik heb niks met kunst en ik mót er ook niks mee. Maar als de verf er eenmaal opzit zijn ze bijna altijd fan for life. Ze voelen zich trots, veiliger en meer welkom in de buurt. Dan hoor je bijvoorbeeld: ‘Als ik de schilderingen zie, weet ik dat ik weer thuis ben’. Ik werk nu zo’n twintig jaar in de culturele sector, maar een project waar cultuur door zo’n enorme groep mensen omarmd wordt, dat heb ik nog niet gezien.”

Maar als bewoners zeggen: ik heb niks met kunst en ik moet er ook niks mee. Hoe overtuig je deze mensen dan?
“Je moet vooral goed luisteren. Bewoners erbij betrekken. Dan komen ze met toffe input en verhalen die je anders niet zou vinden. Ik geef toe: het is vaak hard werken. ‘Kan je iets maken met water of met palmbomen?’ vragen ze bijvoorbeeld. Of iemand die zei: ‘felle kleuren mogen absoluut niet want m’n honden kunnen daar niet tegen.’ Dan ben je weken bezig om die beelden uit hun hoofd te krijgen. Één keer is een project niet doorgegaan. Een stel in de VVE van een flat wilde per se dat er iets met honden zou komen, terwijl wij bezig waren met een verhaal over de bevrijding tijdens WO2. Ik wilde geen ruzie, dus toen zijn we op zoek gegaan naar een andere plek.”

Kan een muurschildering een buurt ten goede veranderen?
“In een oude volksbuurt waren de mensen steeds verder uit elkaar komen te staan sinds er nieuwe bewoners bijkwamen. De oude bewoners misten de verbondenheid van vroeger. De nieuwkomers voelden zich niet welkom. Toen we op zoek gingen naar verhalen ontdekten we dat een krokettenverkoper jaren geleden het centrale grasveldje in de wijk had schoongemaakt om er ieder jaar een voetbaltoernooi te organiseren. Dat toernooi zorgde voor enorme verbondenheid in de wijk. Toen hij overleed ging dat hele gevoel langzaam verloren. Het grasveld ligt er nog steeds, dus toen we dat verhaal voor een muurschildering oprakelden, zijn de bewoners aan de slag gegaan om dat veld weer van de buurt te maken. Het is heel mooi om te zien wat er kan ontstaan door een kunstwerk.”

Elke buurt heeft z’n verhalen nodig?
“En z’n verbeelding. In onze openbare ruimte zijn we met beeld, anders dan reclame, helemaal niet meer vertrouwd. Hoeveel kunstwerken of muurschilderingen zie je om je heen? Zeker als je het vergelijkt met andere landen lijkt het of de beeldenstorm hier nog steeds voortduurt.”

Amsterdammers komen niet snel buiten de ring, waarom moeten ze voor Graphic Matters afdalen naar onder de rivieren?
“Het is voor ons bijna makkelijker om internationale bezoekers hier naartoe te krijgen dan Amsterdammers. Er is natuurlijk heel veel te doen in Amsterdam, maar wij bieden hier iets wat echt uniek is. Het is gelukkig wel aan het veranderen – ze weten ons steeds beter te vinden.”

–  Tekst door Juliette de Swarte –